Implementacja dyrektywy work-life balance wprowadziła do polskiego porządku prawnego nowy rodzaj urlopu.
Dyrektywa (UE) 2019/1158 z dnia 20 czerwca 2019 r. wymusiła wprowadzenie zmian w polskim Kodeksie pracy. Chodziło o zagwarantowanie zachowania równowagi między pracą zawodową a życiem prywatnym, czyli tzw. work- life balance.
Implementacja dyrektywy work-life balance wprowadziła do polskiego porządku prawnego nowy rodzaj urlopu. Z dniem 26 kwietnia 2023 roku pracownicy mogą skorzystać z urlopu z powodu działania siły wyższej w pilnych sprawach rodzinnych spowodowanych chorobą lub wypadkiem, jeżeli jest niezbędna natychmiastowa obecność pracownika.
Co należy rozumieć przez siłę wyższą?
Wprowadzony do polskiego porządku prawnego art. 1481 § 1 Kodeksu pracy stanowi, że: Pracownikowi przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy, w wymiarze 2 dni albo 16 godzin, z powodu działania siły wyższej w pilnych sprawach rodzinnych spowodowanych chorobą lub wypadkiem, jeżeli jest niezbędna natychmiastowa obecność pracownika. Siła wyższa nie została zdefiniowana przez polskiego ustawodawcę. W Kodeksie Cywilnym można napotkać wiele odwołań do siły wyższej, czyli do vis maior. Orzecznictwo i doktryna wyjaśniają, że jest to zdarzenie o nadzwyczajnym charakterze, któremu nie można było zapobiec, które i tak doszłoby do skutku niezależnie od woli człowieka. Najprościej mówiąc, są to sytuacje nagłe, których nie jesteśmy w stanie przewidzieć.
Zatem, w celu uzyskania zwolnienia od pracy w pilnych sprawach rodzinnych:
- musi wystąpić nagłe zdarzenie, którego źródłem są czynniki zewnętrzne i nie było możliwe jego zapobieżenie;
- zdarzenie to musi dotyczyć pilnych spraw rodzinnych, spowodowanych chorobą lub wypadkiem członka rodziny pracownika;
- w wyniku tego zdarzenia niezbędna jest natychmiastowa obecność pracownika;
Czym są sprawy rodzinne?
Polski ustawodawca nie doprecyzował, co oznaczają „sprawy rodzinne”. Pojawia się na tej płaszczyźnie pole do licznych nadużyć, bowiem dla niektórych będą to sprawy najbliższych członków rodziny, a inni będą korzystać ze zwolnienia w przypadku członków dalszej rodziny, partnerów, czy przyjaciół, których uważają za rodzinę. Zasadne wydaje się w tym kontekście odwołanie do wykładni prounijnej.
Dyrektywa 019/1158 w art. 3 ust. 3 definiuje pojęcia krewnego. Krewnym jest syn, córka, matka, ojciec, małżonek lub partner w związku partnerskim, w przypadku, gdy prawo krajowe uznaje takie związki partnerskie. Z powyższego względu należy wywnioskować, że sprawy rodzinne są immanentnie związane z pojęciem krewnego. Zatem w świetle wykładni prounijnej można wyprowadzić wniosek, że zwolnienie od pracy z powodu siły wyższej winno przysługiwać w odniesieniu do spraw rodzinnych dotyczących: dzieci, rodziców i małżonka.
W jakim wymiarze przysługuje zwolnienie od pracy?
Zgodnie z art. 1481 § 1 Kodeksu pracy zwolnienie od pracy z powodu siły wyższej przysługuje w wymiarze 2 dni roboczych lub 16 godzin pracy. W pierwszym wniosku o udzielenie takiego zwolnienia złożonym w danym roku kalendarzowym pracownik decyduje, czy zwolnienie będzie wykorzystywane w dniach czy w godzinach.
Uwaga! W przypadku nauczycieli zatrudnionych na podstawie Karty Nauczyciela korzystanie z tego urlopu jest ograniczone do formy dniowej, co oznacza, że nauczyciele będą mogli wybierać jedynie określone dni, a nie godziny.
Czy urlop z powodu siły wyższej jest płatny?
W przypadku skorzystania ze zwolnienia pracownik, korzystając ze zwolnienia, zachowuje prawo do połowy wynagrodzenia.
Czy zwolnienie od pracy z powodu działania siły wyższej przechodzi na kolejny rok?
Nie, zwolnienie od pracy z powodu siły wyższej przysługuje w konkretnym roku kalendarzowym. Co oznacza, że niewykorzystany urlop z powodu siły wyższej nie przechodzi na kolejny rok kalendarzowy. Wraz z nadejściem 1 stycznia, pracownik nabywa ponownie prawo do wykorzystania urlopu z powodu siły wyższej w wymiarze 2 dni roboczych lub 16 godzin pracy.
Kto może skorzystać z urlopu z powodu siły wyższej?
Urlop od siły wyższej jest przyznawany:
- pracownikom, czyli osobom, które zawarły stosunek pracy
- policjantom,
- strażakom,
- żołnierzom zawodowym,
- funkcjonariuszom Straży Granicznej,
- funkcjonariuszom Służby Więziennej,
- funkcjonariuszom Krajowej Administracji Skarbowej.
Ze zwolnienia z powodu siły wyższej nie mogą skorzystać osoby, które zawarły umowę o dzieło, umowę-zlecenie czy też kontrakt B2B.
Wątpliwości związane z momentem złożenia wniosku o zwolnienie z powodu siły wyższej
Treść art. 1481 § 3 Kodeksu pracy wskazuje, że wniosek o zwolnienie z powodu siły wyższej pracownik może złożyć najpóźniej w dniu skorzystania z tego zwolnienia. Oznacza to, że jeżeli dane zdarzenie wystąpi nagle w środku dnia pracy pracownika, także ma on prawo do skorzystania z urlopu z powodu siły wyższej. Co więcej, nie ma żadnych wymogów, aby pracownik złożył taki wniosek w trakcie godzin, które przypadałyby na jego czas pracy. W praktyce oznacza to, że pracownicy mogą złożyć wniosek o zwolnienie z pracy z powodu siły wyższej nawet z końcem dnia, w którym skorzystali z tego zwolnienia.
Czy pracodawca może odmówić udzielania zwolnienia?
Zgodnie z art. 1481 § 3 Kodeksu Pracy, Pracodawca jest obowiązany udzielić zwolnienia na wniosek pracownika złożony najpóźniej w dniu, w którym zamierza on skorzystać z tego zwolnienia. Dokonując wykładni z przeciwieństwa, można wywnioskować, że pracodawca będzie mógł odmówić udzielenia zwolnienia, jeżeli pracownik naruszy wskazany termin w zakresie składania wniosku.
Co istotne, pracodawca nie ma żadnych uprawnień weryfikacyjnych w zakresie badania zasadności złożenia wniosku. Pracodawca ma jedynie obowiązek uwzględnić wniosek pracownika, jeżeli został on złożony w terminie. Przepisy kodeksu pracy nie precyzują również treści wniosku o zwolnienie od pracy z powodu działania siły wyższej. Mając na uwadze powyższe, pracodawca będzie mógł zażądać co najwyżej danych członków rodziny, w odniesieniu do których pracownikowi przysługuje zwolnienie od pracy. Bowiem zbieranie przez pracodawcę innych danych będzie wątpliwe pod kątem ochrony danych osobowych. Biorąc pod uwagę treść art. 221 § 4 kodeksu pracy oraz zasadę adekwatności przetwarzania danych osobowych, ewentualne zaświadczenia lekarskie dotyczące stanu zdrowia członków rodziny pracownika, nie powinny być przez pracodawcę przetwarzane ze względu na ryzyko pojawienia się zarzutu nadmiarowego gromadzenia danych wrażliwych.
Zwolnienie z powodu siły wyższej a urlop na żądanie
Urlop z powodu siły wyższej bywa mylony z urlopem na żądanie. Nie należy stosować zamiennie tych dwóch pojęć. Pracownicy nadal mogą korzystać z przysługującego im urlopu na żądanie, przewidzianego w art. 1672 Kodeksu pracy.
Podstawową różnicą pomiędzy tymi dwoma urlopami jest przede wszystkim podstawa prawna – urlop na żądanie przewidziany jest w art. 1672 Kodeksu pracy, natomiast uprawnienie do skorzystania z urlopu z powodu siły wyższej przewidziane jest w art. 1481 § 3 Kodeksu Pracy.
Kolejna różnica dotyczy wymiaru zwolnienia. Urlop na żądanie przysługuje w wymiarze 4 dni roboczych w roku kalendarzowym, a urlop z powodu siły wyższej przysługuje w wymiarze 2 dni roboczych lub 16 godzin. Co istotne, urlop na żądanie nie jest dodatkowym urlopem, a zatem wlicza się do wymiaru urlopu wypoczynkowego. Urlop z powodu siły wyższej nie wlicza się do puli urlopu wypoczynkowego.
Nowej regulacji zarzuca się nieprecyzyjność pojęć
W przypadku złożenia w terminie wniosku przez pracownika pracodawca nie ma możliwości odmowy udzielenia urlopu. Pracodawca jest zobowiązany do udzielenia urlopu niezależnie od jego woli w tym zakresie. Nowej regulacji zarzuca się nieprecyzyjność pojęć – pozostaje bowiem niejasne, jakie dokładnie okoliczności mogą być uznane za wystąpienie siły wyższej, a także jak definiować sprawy rodzinne.
Wprowadzona regulacja w dużej mierze polegać będzie na zaufaniu, ponieważ pracodawcy nie mają żadnego narzędzia, które pozwalałoby im weryfikować zasadność wykorzystania zwolnienia. Pracodawcy będą musieli opierać się jedynie na oświadczeniu pracownika co do wystąpienia siły wyższej. Wprowadzona regulacja w praktyce może doprowadzić do tego, że pracodawcy będą traktować wnioski o zwolnienie z powodu siły wyższej jako inną formę urlopu na żądanie, bowiem nie mają możliwości weryfikowania, czy wystąpiły zasadne przesłanki zwolnienia. Zatem, jeśli pracownik złoży wniosek w odpowiednim terminie i oświadczy, że korzysta z urlopu z powodu siły wyższej, pracodawca zobligowany jest taki wniosek uwzględnić.
radca prawny Katarzyna Włodarczyk, www.katarzynawlodarczyk.pl
